Op een grijze regenachtige dag bezocht ik in het van Gogh museum Amsterdam de tentoonstelling Golden Boy Gustav Klimt. Naast werken van Klimt zijn er veel werken van tijdgenoten te zien. Door deze strategisch naast werken van Klimt te hangen worden de verbanden, inspiratie en beïnvloeding duidelijk zichtbaar.
De tentoonstelling begint met een klein doek van Klimt, een historie schilderij, dat op de manier van de salon hangt tussen diverse schilderijen van op dat moment succesvolle tijdgenoten. Klimt toont zijn vakmanschap en schilderkunstige beheersing. De inspiratie van verhalen uit de Griekse en Romeinse cultuur leidt tot de weergave van vrouwen als godinnen of geïdealiseerde verheven figuren in losse plooirijke gewaden.
Klimt en de rijke burgerij
Gustav Klimt was gefascineerd door vrouwen. In zijn werk zien we verschillende kanten van zijn vrouwbeeld. Levensgrote portretten van vrouwen uit de rijke burgerij waren voor veel schilders in die tijd een inkomstenbron. Door korsetten ingesnoerde lichamen, een wespentaille, transparante beweeglijke stoffen die het langgerekte lichaam volgen en een gezicht met harmonische trekken zonder al te veel persoonlijke trekken kenmerken deze schilderijen. Het door Sargent geschilderde portret van Madame X, met de sterke zwart wit contrasten tussen lichte huid en zwarte kleding, en de scherpe tekening van het profiel van het gezicht met de eigenwijze net iets te grote neus heeft echter persoonlijkheid en karakter. In Klimt’s portret van zijn levenslange vriendin Emilie Flöge breekt Klimt met de geaccepteerde manier van afbeelden. Emily had een modehuis en draagt door haarzelf ontworpen losse gemakkelijk zittende reformkleding. Patronen en uitgesproken kleuren zijn in de plaats gekomen van doorzichtigheid en wazigheid. Haar langgerekte silhouet rijst omhoog tussen 2 warm gekleurde vormen. De lange nachtblauwe jurk met golvende lijnen en stippen heeft een opvallende rechtopstaande kraagvorm en gaat op in steeds donker wordende blauwe achtergrond. Met het wijduitstaande haar en rode wangen is ze niet de afbeelding van de zoveelste burgerdame, maar wordt haar rol als muze, als mede kunstenaar benadrukt. Haar gezicht heeft een maskerachtig uitstraling. Op de wand tegenover de grote vrouwportretten hangen kleine portretten van Klimt en tijdgenoten. Met vage contouren, zachte overgangen, lichte huidtonen, benadrukt Klimt de vrouw als een mysterieus wezen. Het gezicht doemt op uit de achtergrond en verdwijnt er weer in. Deze manier om gezichten te schilderen is zo gelijk aan het portret en profil van de hand van een tijdgenoot, dat je denkt dat ook dit werk door Klimt geschilderd is.
Symbolisme, betekenis.
Met het beeld van een naakte Danaïde door Rodin wordt een andere kant van Klimt’s kijk op vrouwen ingeleid. We zien de Danaïde op de rug, voorovergebogen liggend in een houding van onderwerping en overgave. Klimt tekent en schildert de naakte, beweeglijke lichamelijkheid van vrouwen met de nadruk op haar seksualiteit en haar rol als ongrijpbare verleidster. Naast aandacht voor de fysieke vormen van het lichaam ontwikkelt Klimt onder invloed van de Jugendstil herhalende golvende lijnpatronen en een steeds groter aandacht voor vlakke vormen in de compositie. De werken van Jan Toorop hebben niet alleen de bekende slaolie stijl maar ook een sterke symbolische lading die Klimt beïnvloedt.
In muurschilderingen die hij maakte voor de faculteiten geneeskunde, filosofie en jurisprudentie van de universiteit van Wenen zijn de composities een kluwen van naakte lichamen, naar binnen gekeerde maskerachtige gezichten en golvende lijnen van lange haren. Naakte mannelijke en vrouwelijke figuren staan in Filosofie symbool voor de levenscyclus van geboorte en verval, het mysterie van de aarde en het licht van kennis. In Geneeskunde wordt Hygieia (godin van geneeskunde) afgebeeld met haar schaal en een slang als esculaap, naast geboorte, dood en vele figuren die de levensstroom vormen. In Jurisprudentie wordt een naakte op de rug geziene man omringd door een octopus en de Furiën terwijl ver weg de godinnen van waarheid, rechtvaardigheid en recht toekijken.
Gestileerde vrouwfiguren die als het koor in een Griekse tragedie, toeschouwer zijn en tegelijk deel uitmaken van lineaire decoratieve patronen keren terug in het Beethoven fries. Gebaseerd op een gedicht van Schiller, Ode an die Freude, het laatste deel van de 9e symfonie van Beethoven, laat Klimt op de 4 muren zien hoe kunst volgens zijn ideeën van die tijd een reddende rol kan spelen in een wereld die ten onder gaat. De eenzame gouden ridder strijdt tegen het kwade voor de mensheid. Klimt zag zichzelf als deze ridder.
In de afbeelding van Judith net na het moment dat zij Holofornes onthoofd heeft, komen een aantal aspecten van Klimts vrouwbeeld samen. De naakte torso, het hoofd achteroverleunend, de ogen halfgesloten trekt alle aandacht. Deze wordt omlijst door decoratieve gouden patronen, die het midden houden tussen kleding en schilderkunstig ornament. Bijna liefkozend rust de hand van Judith in de rechter beneden hoek van het doek op het afgehakte hoofd van Holofornes. We zien maar een klein deel van het hoofd. Alle aandacht gaat naar de frontale afbeelding van lichaam en gezicht van Judith.
Klimt en modernen
Behalve de vele portretten van vrouwen waarin Klimt decoratieve patronen gebruikt schildert Klimt ook landschappen waarin hij als een geduldige kijker, de overlappende en steeds kleiner wordende takken van bomen en bladeren weergeeft. Ritmes zijn belangrijker dan optische illusies. De composities zijn conventioneler dan de vrije, in elkaar vloeiende vormen, ornamenten en geometrische patronen die afgewisseld worden door de gestileerde lichamen van jonge vrouwen zoals op het schilderij Waterslangen.
De tentoonstelling wordt afgesloten met werk van de hedendaagse ontwerper Bas van Beek. Dit is gebaseerd op de ornamenten die Klimt gebruikt heeft. Van Beek ontwikkelt patronen die toegepast worden in behang, stoffen. Het werk mist de unieke mengelmoes van symbolen en betekenissen die Klimt’s werk heeft.
